Autor: Karolina Gemza
Pokój karmi się sukcesem gospodarczym – pisze Phil Knight w swojej bestsellerowej książce ,,Sztuka zwycięstwa”. Burzliwa historia Nike, przepełniona bataliami z nadmierną biurokracją i nieuczciwą konkurencją, stanowi silny argument na rzecz znaczenia wolności gospodarczej i przedsiębiorczości.
Phil Knight założył firmę Blue Ribbon w 1964 roku, dwa lata po ukończeniu studiów, bo wpadł na pomysł rozprowadzania japońskiego obuwia sportowego Tiger w amerykańskim stanie Oregon. Początkowo pudełka z importowanymi butami przepełniały piwnicę w domu rodzinnym Knightów, układane tak, by zapewnić jedynie przejście do pralki. Dziś firma Nike jest jednym z największych producentów obuwia i zatrudnia około 83 tysiące pracowników na całym świecie.
Przelane na karty lektury wspomnienia przedsiębiorcy obfitują w konflikty z surowymi biurokratami oraz groźne zagrywki partnerów biznesowych i konkurentów. Te ostatnie najbardziej dotkliwe okazały się jednak wtedy, gdy do ochrony swoich interesów nieuczciwie wykorzystywano koneksje i struktury rządowe.
Pod koniec 1977 roku Nike było prężnie rozwijającym się przedsiębiorstwem na amerykańskim rynku, co nie mogło umknąć uwadze konkurencji. Przychody firmy wyniosły 28,7 miliona dolarów w ostatnim roku, a zarząd zastanawiał się nad publiczną emisją akcji. Aby spowolnić rozwój Nike, amerykański przemysł obuwniczy cierpliwie lobbował w Waszyngtonie. Aż dopiął swego. W grudniu Phil Knight otrzymał list od Służby Celnej Stanów Zjednoczonych, a w nim – rachunek na 25 milionów dolarów.
– Konkurenci zdołali przekonać administrację celną, by okaleczyła nas, egzekwując amerykańską cenę sprzedaży – archaiczne prawo pamiętające czasy protekcjonizmu, które poprzedzały Wielki Kryzys – wyjaśnia Phil Knight.
Zgodnie z amerykańskim prawem sprzedaży, opłata celna za buty nylonowe stanowiła 20% kosztów wytworzenia. Jeśli jednak podobny produkt wytwarzała konkurencja, opłatę celną ustalano na wysokości 20% ceny detalicznej produktu konkurencji. Wystarczyło więc wprowadzić na rynek produkt określany jako ,,podobny” i ustalić jego cenę na absurdalnie wysokim poziomie, aby znacznie podnieść poziom opłat celnych. Dzięki takiej sztuczce konkurencji, wysokość należnego cła opłacanego przez Nike wzrosła o 40% – w dodatku nie tylko w przyszłości, ale i na kilka lat wstecz.
Problem był o tyle dotkliwy, że prawdziwym przeciwnikiem w tej sytuacji nie byli już konkurenci, a sam rząd Stanów Zjednoczonych. Firmę Nike czekały kilkuletnie zmagania z urzędem celnym, a wszystko to przez nieuczciwe prawo, które pod naciskiem konkurencji zostało wykorzystane przeciwko niej.
Po dwóch latach niezliczonych rozmów z urzędnikami i prób lobbowania na swoją korzyść, Nike wyemitowała spot telewizyjny o ,,niewielkiej firmie z Oregonu walczącej ze złym rządem”, który poruszył serca ludzi w całej Ameryce. Następnie wytoczyła pozew, domagając się dwudziestu pięciu milionów dolarów odszkodowania za nieuczciwy spisek konkurentów. W końcu, długie negocjacje prawników z urzędnikami doprowadziły do obniżenia kwoty zaległego cła do 9 milionów dolarów, które Nike ostatecznie zapłaciło, zamykając sprawę.
Opisana przez Phila Knighta batalia podkreśla do dziś aktualny problem istnienia niejasnych reguł prawnych i wykorzystywania politycznych koneksji do przechylania szali prawa na swoją korzyść przez niektórych uczestników rynku. Podstawą funkcjonowania zdrowej konkurencji rynkowej jest istnienie jasnych i równych reguł dla wszystkich podmiotów. Zbyt skomplikowane prawo prowadzi do powstawania niesprawiedliwych i oderwanych od rzeczywistości zasad, które zabijają przedsiębiorczość.
W ,,Sztuce zwycięstwa” Phil Knight przywołuje zaskakującą anegdotę o pewnej podwyżce wynagrodzeń, która spowodowała spór z rządzącymi. W krajach rozwiniętych, wypłata oferowana pracownikom z krajów trzeciego świata wydaje się być bardzo skromna. Trzeba jednak pamiętać, że wszystkie działania firm na rynkach zagranicznych, w tym ustalanie stawek płac, podejmowane są w ramach warunków danej gospodarki. Gdy firma Nike zaoferowała pracownikom znacznie wyższe wynagrodzenia, niż były przyjęte na pewnym rynku, została wezwana na rządowy ,,dywanik”.
– Najwyżsi dygnitarze państwowi nakazali nam zaprzestać tego ,,procederu”. Podobno rozregulowaliśmy całą gospodarkę owego kraju – wspomina Phil. – Twierdzili, że nie można – i nie da się – tak po prostu sprawić, by robotnik w fabryce butów zarabiał więcej niż lekarz.
Płace oferowane przez Nike nie zawsze były jednak postrzegane jako ,,zbyt wysokie”. Pod koniec lat 90. i na początku XXI wieku firma została oskarżona przez media o niewłaściwe warunki pracy w zagranicznych fabrykach i wyzysk pracowników.
– Reporterzy ochoczo pisali o nieprawidłowościach, ale żaden z nich nie chciał zauważyć, o ile gorsze warunki panowały w tych zakładach, zanim do nich wkroczyliśmy – zauważa Phil. Jak wspomina, firma uznała, że oskarżenia były w większości niesprawiedliwe, a Nike stało się kozłem ofiarnym i symbolem pewnego zjawiska – jednak szybko firma przyznała, że faktycznie musi postarać się bardziej.
– Powiedzieliśmy światu: tylko popatrzcie. Wkrótce nasze fabryki będą świeciły przykładem – relacjonuje Phil. – I tak się stało. W ciągu dziesięciu lat od ataku medialnego zdołaliśmy wykorzystać kryzys, by na nowo zdefiniować całą firmę.
Firma Nike opracowała bezpieczniejszą substancję do łączenia przyszwy z podeszwami i podzieliła się swoim wynalazkiem z konkurencją. Zapoczątkowała też akcję ,,Girl Effect”, mającą na celu zakończenie pokoleniowego cyklu biedy w najuboższych zakątkach na całym świecie. Wkrótce firma stała się ,,złotym standardem” warunków pracy dla innych fabryk odzieżowych.
Historia kryzysu Nike wskazuje na kluczową rolę globalnych firm w podnoszeniu standardów pracy w krajach rozwijających się, prowadząc do poprawy warunków bytowych. Rola nacisku społeczeństwa i wolnych mediów jest istotna, jednak należy pamiętać, by patrzeć na pewne informacje i zjawiska mając na uwadze wiedzę o gospodarce i podstawowe zasady ekonomii. Jak wskazuje Johan Norberg w książce ,,Manifest kapitalistyczny”, wydanej w polskiej wersji przy wsparciu Fundacji Wolności Gospodarczej, dzięki kapitalizmowi i globalizacji w latach 90. XX wieku skrajne ubóstwo zmniejszyło się z 38 do 29 proc. światowej populacji, a w latach 2000 i 2022 spadło z tych 29 proc. do 8,4 proc.
– Odpowiedzią na nędzę może być jedynie tworzenie jak największej liczby choćby i nisko opłacanych miejsc pracy. Handel zagraniczny zawsze, ale to zawsze przynosi korzyść obu handlującym krajom – podsumowuje twórca Nike.
– Choć sam często nazywałem biznes wojną bez kul, tak naprawdę jest on znakomitym narzędziem antywojennym – zauważa Phil Knight. – Handel to ścieżka do współistnienia i współpracy. Pokój karmi się sukcesem gospodarczym.
W książce ,,Economic Union and Durable Peace” Otto T. Mallery pisał, że ,,gdy towary nie przekraczają granic, czynią to żołnierze”. Współpraca dwóch krajów sprawia, że konflikt zbrojny – z perspektywy gospodarki – zwyczajnie nie jest opłacalny.
Książkę ,,Sztuka zwycięstwa” warto przeczytać nie tylko dla barwnej, inspirującej historii, która została w niej zawarta, ale i dla ważnej lekcji o kluczowym znaczeniu wolności gospodarczej dla rozwoju przedsiębiorczości – która w końcu jest korzystna nie tylko dla firm, ale i dla całego społeczeństwa korzystającego z ich produktów i miejsc pracy.
Autorka tekstu: Karolina Gemza, specjalistka ds. komunikacji, Fundacja Wolności Gospodarczej
IV Wielki Finał Tour de Konstytucja. FWG partnerem trasy