Dr Marcin Chmielowski, Wiceprezes Fundacji Wolności i Przedsiębiorczości
(1) Rainer Zitelmann, Kapitalizm to nie problem – to rozwiązanie. To bardzo dobra książka zarówno dla kogoś, kto wiedzę o świecie czerpie z pogłębionych źródeł jak i dla czytelnika o nieco mniej eksperckim zacięciu. Zitelmann, socjolog i historyk, podróżnik, popularyzator i inwestor, pokazuje pozytywny i transformatywny wpływ kapitalizmu nie na wykresy i tabelki ekonomistów, ale na jakość życia całych społeczeństw. Dzięki wolnej gospodarce możemy żyć w lepszych warunkach – choć oczywiście wciąż niedoskonałych. Lektura tej książki broni bowiem nie tylko wolności gospodarczej, ale też pomaga w intelektualnych starciach z tymi, którzy krytykują kapitalizm z pozycji lewicowych, niemożliwych do zrealizowania wizji. Daje również napęd do zmiany tego co mamy, na jeszcze lepsze.
Fundacja Wolności Gospodarczej wysłała książkę Rainera Zitelmanna do wszystkich 460 posłów.
(2) Janusz A. Majcherek, Źródła bogactwa i biedy ludzi oraz ich zbiorowości. Na nowo zanalizowane. Adam Smith i jego dzieło zdaje się być niewyczerpaną inspiracją dla tych, którzy przyszli po nim. I bardzo dobrze. Majcherek, filozof i socjolog, chętnie podejmuje dialog z klasykiem i zaprasza czytelników do zbadania różnych czynników, od których w większym lub mniejszym stopniu zależy bogactwo. Albo bieda. Książka, z której treścią miło jest się spierać, bo szerokie ujęcie tematu prawie nikomu nie pozwoli zgodzić się z nią w stu procentach. Źródła bogactwa to też kopalnia nowych myśli, jakie warto włączyć do zasobów własnych.
(3) Monika Surma-Gawłowska, Komedia dell’arte. W świecie, w którym miażdżąca większość artystów jest przekonana o tym, że można działać poza nawiasem rynku, czytanie o historii twórców, którzy byli dumni ze swojej komercyjnej twórczości jest czymś ożywczym. Powstanie komedia dell’arte czyli teatru zawodowego łączy się z rozwojem północnowłoskiego kapitalizmu oraz względnie liberalnych reguł współżycia tam, gdzie rządzili obrotni kupcy, a nie papież. To właśnie dzięki rozwojowi kontraktów i świadomości, że pieniądze biorą się od publiczności za dobrze wykonaną pracę, możemy cieszyć się jednym z większych osiągnięć europejskiego teatru. Maski wówczas wymyślone, szczególnie te komiczne, przydają się zresztą także teraz, choćby do klasyfikowania odgrywających przed nami swój teatr polityków. Tych jednak niestety w dużej mierze utrzymujemy z podatków, a nie opłat za ich coraz gorsze występy.
Alicja Defratyka, ekonomistka, autorka projektu ciekaweliczby.pl
(4) „Liczby nie kłamią. 71 rzeczy, które trzeba wiedzieć o świecie”, Vaclav Smil. Jako osoba zajmująca się na co dzień liczbami, chcę polecić tą bardzo wartościową lekturę, która właśnie przez pryzmat danych mocno poszerza nasze horyzonty w różnych obszarach. Pokazuje bowiem, jak często mamy błędne wyobrażenie o otaczającej nasz rzeczywistości i dopiero patrząc na świat przez pryzmat faktów i liczb, a nie tylko opinii, możemy zmienić zdanie na różne kwestie, utwierdzić się w swoich przekonaniach i z pewnością lepiej zrozumieć współczesny świat. Choć liczby są głównym bohaterem tej książki, to jednak są bardziej tłem do całej opowieści. Potwierdzają lub stawiają w wątpliwość poruszane w książce tematy. Pokazują, jak często ważny jest kontekst oraz szersze, horyzontalne spojrzenie na ujęcie danej kwestii. Z książki dowiecie się m.in. o fenomenie megamiast, o starzeniu się społeczeństw, dlaczego przemysł wytwórczy jest wciąż ważny, dlaczego trzeba mieć realistyczne podejście do innowacji, dlaczego paliwa kopalne są niezbędne do pozyskania energii z wiatru, o niewybaczalnej skali marnotrawstwa żywności oraz o tym, które sektory zostawiają największy ślad węglowy.
(5) „Jak wychować nazistę. Reportaż o fanatycznej edukacji”, Gregor Ziemer. Pewnie wiele osób zastanawiało się jak to się stało, że tyle osób potulnie wykonywało wolę Hitlera i zabijało miliony osób w czasie II wojny światowej. Pewnie również teraz wiele osób zastanawia się jak to się mogło stać, że społeczeństwo rosyjskie nie buntuje się tylko popiera Putina i wojnę w Ukrainie. Co sprawia, że cywilizowane społeczeństwa są w stanie zmienić się i dokonywać niewyobrażalnych zbrodni? Odpowiedzi daje ta wstrząsająca książka. W 1939 r. Gregor Ziemer miał możliwość przyjrzenia się i opisania jak działał system edukacji w III Rzeszy. Pranie mózgów i kształtowanie postaw na bezwzględnych wykonawców woli Hitlera, zaczynało się już od najmłodszych lat i obejmowało wszystkie szczeble edukacji. Ta książka to przestroga pokazująca do czego doprowadzają lata propagandy i indoktrynacji społeczeństwa i co się dzieje, gdy system edukacji jest oddanych w ręce fanatyków.
Jakub Kralka, Redaktor Naczelny Bezprawnik.pl
W 2022 roku wpadło mi w oko kilka książek, z którymi warto się zapoznać. W szczególności wrażenie zrobił na mnie nadrobiony wreszcie (6) „Duch króla Leopolda. Opowieść o chciwości, terrorze i bohaterstwie w kolonialnej Afryce” Adama Hochschilda, który kolejny raz pokazuje, że w dobie wszechstronnie atakowanego kapitalizmu czy rzekomo bezdusznych korporacji, nie ma takich niegodziwości, których nie dopuściliby się funkcjonariusze publiczni, działając przy wsparciu organów państwa. Wyzysk i okrucieństwo nie dzieli się na prywatne i publiczne, natomiast zaskakująco często to właśnie środki publiczne tworzą mu fantastyczne warunki do egzystencji.
Książką krótką, lekką i w gruncie rzeczy anegdotyczną w treści były też (7) „Demony Rosji” Witolda Jurasza, ale być może właśnie dlatego uważam, że książka ta powinna być tłumaczona i kolportowana we wszystkich krajach Unii Europejskiej. W 2022 roku nie ma większego zagrożenia dla wolności, również gospodarczej, niż Rosja. A dziennikarz, były dyplomata, w bardzo charyzmatyczny sposób dowodzi, że problem z Rosją zakorzeniony jest o wiele głębiej, niż w postaci Władimira Putina. To nie jest książka o wymiarze historycznym, ale jest niezwykle plastyczna, przemawiająca do wyobraźni i pozwalająca lepiej zrozumieć wroga. Dodatkowym smaczkiem jest na pewno fakt, że Witold Jurasz od wybuchu wojny prowadzi w Onecie jedną z najlepszych audycji poświęconych polityce międzynarodowej i książka spójnie uzupełnia jego wizję problemów, z którymi musimy się mierzyć.
Adrian Łazarski, Specjalista ds. Biblioteki Wolności i projektów w Fundacji Wolności Gospodarczej
(8) „W walce z Wujem Samem” z 2010 roku to bardzo ciekawa książka Stefana Sękowskiego. Przybliża ona biografie i poglądy amerykańskich anarchoindywidualistów z XIX i początku XX wieku. Temat jest o tyle ciekawy, że pokazuje w jak odmienny względem Europy sposób radykalne idee wolnościowe kiełkowały w Ameryce Północnej, stawiając przede wszystkim na jednostkę, a nie na np. kolektyw robotników. Dodatkowym smaczkiem jest całe tło historyczne, pozwalające odetchnąć atmosferą rozwijających się Stanów Zjednoczonych.
(9) „Edukacja pod lupą” Bryana Caplana to ciężki orzech do zgryzienia dla każdego entuzjasty daleko posuniętych reform systemu edukacji. Autor obala tzw. teorię czystego kapitału ludzkiego i pokazuje, w oparciu o dane empiryczne, że popyt na formalną edukację wynika z sygnalizacji pracowitości, posłuszeństwa i nie tyle wysokiej, co po prostu dostatecznej inteligencji. To ta koniunkcja cech jest tak naprawdę w większości przypadków pożądana na rynku pracy, a nie, jak się często głosi, kreatywność, czy wysokie IQ. W związku z tym zdaje się, że nie ma co liczyć na rozpowszechnienie się alternatywnych form kształcenia i większego nacisku na prywatyzację szkolnictwa. Nie do utrzymania jest też klasyczny model uniwersytetu, stawiający na rozwój intelektualno-moralny studenta. Trzeba się pogodzić z tym, że szkoły wyższe będą pełnić rolę trochę bardziej wymagających szkół zawodowych. Niezależnie od tego, co sądzimy o tych wnioskach, jedno jest pewne – Caplan to poważny dyskutant, obok którego nie da się przejść obojętnie.
Polecam też (10) „Hegla” Petera Singera. Bardzo ciekawe opracowanie tego XIX-wiecznego filozofa, który inspirował Karola Marksa, a potem jego wielu politycznych, choć niekoniecznie filozoficznych następców (np. Sartre’a). Wpływ Hegla na dzieje historii idei bez wątpienia był wielki, choć niekoniecznie z jego winy powstał komunizm, jak twierdził Karl Popper w słynnej książce „Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie”. Singer, omawiając główne wątki filozofii Hegla, pokazuje, że ten ostatni nie był wcale jakimś nadwornym filozofem króla pruskiego oraz totalitarystą, a liberałem i zwolennikiem rządów prawa.
Błażej Moder, Przewodniczący Rady Fundacji Wolności Gospodarczej
(11) Adam Gopnik – Manifest nosorożca. Rozprawa z liberalizmem. Wydawnictwo Fundacja Liberte! Rok wydania 2022.
Adam Gopnik, na co dzień pracujący dla magazynu New Yorker, napisał znakomitą i pełną optymizmu książkę opisującą dzisiejsze dylematy przed którymi stoi współczesny liberalizm. Posługując się biografiami osób zasłużonych dla sprawy liberalnej takich jak Harriet Taylor, J.S. Mill, Frederick Douglass, David Hume czy Adam Smith przedstawia najważniejsze elementy liberalnej filozofii i ataku na nią ze strony konserwatywnej i lewicowej. Warto przeczytać i przekonać się, dlaczego lepiej w życiu działać jak nosorożce, a nie spędzać czas na poszukiwaniu mitycznych jednorożców.
(12) Daron Acemoglu, James A. Robinson – Wąski korytarz. Państwa, społeczeństwa i losy wolności. Wydawnictwo Zysk i S-ka. Rok wydania 2022
Bestsellerowi autorzy postawili sobie fundamentalne pytanie: dlaczego w jednych krajach wolność kwitnie, a inne popadają w otchłań anarchii lub despotyzmu. Poprzez analizę licznych przypadków ekonomiści szukają odpowiedzi na to pytanie w relacjach pomiędzy silnym rządem a silnym społeczeństwem, których współpraca i rywalizacja przyczynia się do wprowadzenia państwa do wąskiego korytarza zapewniającego pokój i rozwój. Dowiedz się czym jest efekt Czerwonej Królowej i jak korzystając z historycznych przykładów można zastosować go we współczesnych społeczeństwach.
(13) Daniel Kahneman, Olivier Sibony, Cass R. Sunstein – Szum, czyli skąd się biorą błędy w naszych decyzjach. Wydawnictwo Media Rodzina. Rok wydania 2022.
Wybitny psycholog, zdobywca nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii Daniel Kahneman wraz z współpracownikami podejmuje temat szumu, czyli rozbieżności w osądach. Praca rozwija i kontynuuje wątki opisane w bestsellerowej książce Pułapki myślenia. Autorzy wskazują, że tam, gdzie jest osąd (medycyna, prawo, prognozy ekonomiczne) tam też jest szum. Zazwyczaj jednak tego nie dostrzegamy. Jak zatem niwelować szum i podejmować lepsze decyzje? Wiele znakomitych odpowiedzi znajduje się w tej książce.
(14) Niall Ferguson – Fatum. Polityka i katastrofy współczesnego świata. Wydawnictwo Literackie. Rok wydania 2022.
Jeden z najwybitniejszych brytyjskich historyków swojego pokolenia bierze na warsztat zjawiska kryzysów, plag i pandemii. Jak zawsze w pismach tego autora z erudycją pokazuje, że pandemia COVID19 nie jest niczym nadzwyczajnym w dziejach świata. Korzystając z nauk historycznych, ekonomicznych i teorii sieci szuka odpowiedzi na pytanie o ogólną teorię katastrof. Wskazuje na strukturalne problemy cywilizacyjne, które kryzysy uwypuklają i zastanawia się jak im zaradzić w przyszłości. Jak napisała o tej książce Anne Applebaum: „Fatum” nie jest po to, aby przerazić nas nadchodzącymi katastrofami, ale aby przygotować ludzkość na ich konsekwencję.
(15) Wojciech Sadurski – Polski kryzys konstytucyjny. Wydawnictwo Fundacja Liberte! Rok wydania 2022.
Książka z jednej strony jest dokładną kroniką polskiego kryzysu konstytucyjnego, a z drugiej wnikliwą i poważną analizą nad naturą autorytaryzmu, liberalnej demokracji, rządów prawa i indywidualnej wolności. Autor stawia tezę, że obecnie w Polsce mamy do czynienia z populistyczną, przeciw konstytucyjną erozją demokracji liberalnej. Na jej poparcie przedstawia liczne argument, które obudowane są przeglądem najnowszych teorii z zakresu nauk prawnych i politologicznych. Wojciech Sadurski należy do grona najbardziej szanowanych polskich naukowców na świecie. Obok jego przemyśleń zawartych w tej książce nie można przejść obojętnie.
Marek Tatała, CEO Fundacji Wolności Gospodarczej realizującej projekt KursNaEuro.pl
(16) Dariusz Rosati, „Euro: Fakty i Mity”. Od lat w dyskusjach na temat euro dominuje wiele mitów. Czasami mity te powielane są nieświadomie, ale często wzmacnia je propaganda przeciwników wprowadzanie w Polsce unijnej waluty. Straszą oni tym, że na euro korzystają tylko Niemcy, że wprowadzenie euro oznacza drożyznę, a po wprowadzeniu tej waluty Polska straci suwerenność. Do tych i wielu innych mitów odnosi się w swojej najnowszej książce prof. Dariusz Rosati. Autor w czytelny sposób, w oparciu o dane i badania naukowe, prezentuje fakty na temat euro i zestawia je z różnymi popularnymi, ale oderwanymi od rzeczywistości, hasłami krytyków wprowadzenia euro w naszym kraju. W książce znaleźć można też omówienie rachunku korzyści i kosztów związanych z wprowadzeniem euro, z którego jasno wynika, że przyjcie euro byłoby dla Polsko korzystne. Warto sięgnąć po książkę prof. Rosatiego, aby uzbroić się w argumenty przydatne do przekonywania do euro i reagowania na najczęściej powielane mity o walucie Unii Europejskiej.
Prof. Joanna Tyrowicz, Uniwersytet Warszawski
(17) Russ Robertsa „How Adam Smith Can Change Your Life”. Żyjemy bardziej w mitach tego, co myślimy, że Adam Smith napisał, niż autentycznie czytamy to, co napisał. Ta książka jest świetnym przecięciem wielu mitów na temat Adama Smitha.
Marcin Zieliński, ekonomista, Forum Obywatelskiego Rozwoju
(18) Odkrywając wolność 2. W obronie rozumu. Po 10 latach od wydania pierwszej części profesor Leszek Balcerowicz po raz kolejny dokonał wyboru tekstów poruszających fundamentalne kwestie indywidualnej wolności i jej znaczenia dla rozwoju społeczeństw. Gospodarka rynkowa, mimo że przyniosła bezprecedensowy w ujęciu historycznym wzrost i wyciągnęła miliardów ludzi, wciąż jest obiektem ataków ze strony różnej maści populistów, którzy domagają się ograniczania rynku (indywidualnej wolności) i poszerzania zakresu działania państwa, będącego rzekomo panaceum na wszelkie trapiące nas bolączki. To powód, dla którego wolność wciąż trzeba odkrywać na nowo. Teksty zebrane w Odkrywając wolność 2 dostarczają cennych argumentów obrońcom klasycznego liberalizmu i gospodarki rynkowej.
(19) Mit przedsiębiorczego państwa. Gdy kilka lat temu ukazało się polskie tłumaczenie Przedsiębiorczego państwa Mariany Mazzucato, wstęp do książki napisał Mateusz Morawiecki. Ówczesny minister rozwoju, a obecny premier, zafascynowany interwencjonistycznymi ideami włoskiej ekonomistki, tłumaczył w nim, że również polskie państwo może być przedsiębiorcze. Plan Morawieckiego zakończył się klapą, zarządy państwowych spółek są obsadzane według klucza partyjnego (osobami, które, jak swego czasu przyznał Marek Suski, „znają program Prawa i Sprawiedliwości i są rękojmią, że będzie on realizowany”), a ogromna legislacyjna niepewność sprawia, że inwestycje w stosunku do PKB są w Polsce na najniższym od lat dziewięćdziesiątych. Czy to efekt tylko nieudolności i zepsucia rządzących Polską? Czy może sama idea „przedsiębiorczego państwa” jest mitem? Deirdre McCloskey i Alberto Mingardi przekonująco pokazują, że rozwój gospodarczy bierze się z oddolnej konkurencji i współpracy wolnych ludzi, a argumentacja Mazzucato jest usiana licznymi błędami.
Podobnie jak Marcin Chmielowski rekomenduję też wysłaną przez FWG do wszystkich posłów książkę (20) Kapitalizm to nie problem – to rozwiązanie. Rainer Zitelmann pokazuje na przykładach konkretnych krajów, jak do ich rozwoju przyczyniały się reformy rynkowe. Omawia też dwa najważniejsze naturalne eksperymenty, jakie zdarzyły się w XX wieku: źródła szokujących różnic w poziomie życia między Koreą Południową i Koreą Południową, a także między zachodnimi i wschodnimi Niemcami. W końcu udziela niezwykle przenikliwej odpowiedzi na pytanie, dlaczego mimo dowodów na wyższość gospodarki rynkowej „intelektualiści nie znoszą kapitalizmu”.
